Phật tánh là một khái niệm cốt lõi trong triết học Phật giáo, ám chỉ bản chất chân thật, thanh tịnh và giác ngộ vốn có sẵn trong tất cả chúng sinh. Sự giác ngộ là quá trình làm hiển lộ Phật tánh, thoát khỏi vô minh, tham sân si, và đạt đến trạng thái giải thoát. Trong Tây Du Ký, hành trình thỉnh kinh của thầy trò Đường Tăng không chỉ là một cuộc phiêu lưu mà còn là một hành trình tâm linh, từng bước giúp các nhân vật tiến gần hơn đến sự giác ngộ. Trên con đường ấy, họ phải đối mặt với những thử thách gian nan, học cách chế ngự nội tâm và dần từ bỏ bản ngã để làm hiển lộ Phật tánh vốn có.
Theo triết lý Phật giáo, Phật tánh là bản chất vốn có, thường hằng và thanh tịnh trong mỗi chúng sinh. Đây là cội nguồn của trí tuệ, từ bi và sự giác ngộ, nhưng do vô minh và dục vọng che lấp, con người không nhận ra sự tồn tại của nó. Trong Tây Du Ký, Phật tánh không phải là một khái niệm xa vời mà được thể hiện rõ ràng qua từng nhân vật, bối cảnh và những biểu tượng xuất hiện trong hành trình thỉnh kinh.
Đường Tăng là đại diện cho lòng từ bi, nhưng ông không phải là một bậc giác ngộ ngay từ đầu. Sự sợ hãi và bám chấp vào quy tắc đôi khi khiến ông mờ mắt trước chân lý. Điều này phản ánh sự che lấp của vô minh đối với Phật tánh trong ông. Tôn Ngộ Không, ngược lại, là nhân vật thể hiện một Phật tánh mạnh mẽ nhờ trí tuệ sắc bén và khả năng nhìn thấu bản chất sự việc. Tuy nhiên, sự ngạo mạn và thiếu kiên nhẫn khiến con đường giác ngộ của ông trở nên chông gai hơn. Trư Bát Giới, với lòng tham dục và tính lười biếng, là minh chứng rõ ràng cho việc Phật tánh có thể bị che phủ bởi những ham muốn vật chất. Dù vậy, hành trình thỉnh kinh giúp ông dần nhận ra giá trị của sự hy sinh và trách nhiệm. Còn Sa Tăng, với lòng trung thành và sự kiên định, là biểu tượng của một Phật tánh ổn định, tuy chưa hoàn toàn phát triển.
Bên cạnh các nhân vật chính, Tây Du Ký còn nhấn mạnh rằng ngay cả yêu quái cũng có Phật tánh. Không ít yêu quái sau khi bị thu phục đã giác ngộ và quay về cõi Phật, điều này cho thấy rằng mọi chúng sinh, dù thiện hay ác, đều có khả năng hướng đến giải thoát.
Giác ngộ, theo Phật giáo, là trạng thái tâm thức trong sạch, sáng suốt và không còn bị ràng buộc bởi tham sân si. Đây không phải là một điều có thể đạt được ngay lập tức, mà là kết quả của quá trình tu tập gian khổ. Trong Tây Du Ký, sự giác ngộ được thể hiện rõ nét qua hành trình thỉnh kinh – một hành trình mang cả ý nghĩa vật lý lẫn tâm linh. Mỗi thử thách mà thầy trò Đường Tăng gặp phải không chỉ là những chướng ngại bên ngoài mà còn là phép thử đối với chính nội tâm của họ.
Mỗi kiếp nạn trên đường đi đều phản ánh một trạng thái vô minh hoặc những khía cạnh chưa được giác ngộ trong tâm thức con người. Khi đối mặt với yêu quái quyến rũ, họ buộc phải học cách chế ngự dục vọng, đặc biệt là đối với Trư Bát Giới. Khi gặp nghịch cảnh hay sự phản bội, họ rèn luyện lòng kiên nhẫn và từ bi. Khi đối mặt với những yêu quái mạnh mẽ, họ phải vận dụng trí tuệ và lòng can đảm, điều này thể hiện rõ qua Tôn Ngộ Không.
Một trong những thử thách quan trọng nhất trên con đường giác ngộ là việc từ bỏ bản ngã. Một ví dụ điển hình là phân đoạn chiếc thuyền không đáy. Khi Đường Tăng nhìn thấy một thây ma giống hệt mình trôi sông, đó không đơn thuần là một hình ảnh hư cấu mà là biểu tượng của sự buông bỏ bản ngã. Chỉ khi con người dám từ bỏ những chấp niệm cũ, dám để cái "tôi" cũ tan biến, thì họ mới có thể bước lên chiếc thuyền giác ngộ để đến bến bờ giải thoát.
Một nhân vật đặc biệt trong hành trình giác ngộ này là Tôn Ngộ Không. Ban đầu, ông tượng trưng cho trí tuệ nhưng lại bị che mờ bởi sự ngạo mạn và cái tôi mạnh mẽ. Hành trình thỉnh kinh giúp ông dần nhận ra rằng trí tuệ thực sự không chỉ nằm ở sức mạnh mà còn ở sự nhẫn nhịn và lòng từ bi. Việc ông đội vòng kim cô chính là biểu tượng cho sự chế ngự bản ngã – một bước quan trọng để đạt đến trạng thái giác ngộ toàn diện.
Tây Du Ký không chỉ là một câu chuyện phiêu lưu hấp dẫn mà còn là một tác phẩm triết lý sâu sắc về con đường tu tập và sự giác ngộ. Tác phẩm gửi gắm nhiều thông điệp quan trọng, trong đó có nhận thức rằng Phật tánh là tiềm năng có sẵn trong mọi chúng sinh. Không ai sinh ra đã hoàn toàn giác ngộ, nhưng ai cũng có khả năng đạt được sự giải thoát nếu biết tu tập đúng cách.
Một trong những bài học quan trọng nhất mà Tây Du Ký nhấn mạnh là giác ngộ không phải một đích đến có thể đạt được ngay lập tức mà là một hành trình dài. 81 kiếp nạn mà thầy trò Đường Tăng phải trải qua chính là biểu tượng của những thử thách mà mỗi người phải đối diện trên con đường tu tập.
Bên cạnh đó, tác phẩm còn đề cao sự kết hợp giữa trí tuệ và từ bi. Nếu chỉ có trí tuệ mà thiếu từ bi, con người dễ rơi vào ngạo mạn, như trường hợp của Tôn Ngộ Không khi chưa được thu phục. Ngược lại, nếu chỉ có từ bi mà thiếu trí tuệ, con người dễ bị lạc lối, giống như Đường Tăng nhiều lần tin lầm yêu quái.
Điểm cốt lõi của sự giác ngộ là sự từ bỏ bản ngã. Chỉ khi con người buông bỏ mọi bám chấp vào danh vọng, địa vị, quyền lợi hay thậm chí là sự nhận thức sai lầm về chính mình, họ mới có thể nhận ra Phật tánh và đạt được giải thoát.
Phật tánh và sự giác ngộ là những lý ẩn sâu sắc trong Tây Du Ký, được tác giả Ngô Thừa Ân khéo léo lồng ghép qua từng nhân vật và thử thách. Tác phẩm này không chỉ là một câu chuyện giải trí mà còn là một bài học triết lý đầy giá trị, nhắc nhở rằng mỗi người đều có Phật tánh trong mình.
Tuy nhiên, để làm hiển lộ Phật tánh ấy và đạt đến giác ngộ, con người phải trải qua một hành trình dài, vượt qua vô minh, dục vọng và bản ngã. Dù hành trình ấy đầy gian nan, nhưng giống như thầy trò Đường Tăng, chỉ cần có lòng kiên nhẫn, sự tỉnh thức và cam kết với con đường tu tập, chúng ta đều có thể "qua sông" – vượt qua biển khổ để đến bờ giải thoát.